Archidiecezja Warszawska – rys historyczny
Kanonicznej erekcji diecezji warszawskiej dokonał papież Pius VI bullą Ad universam agri Dominici curam z 16 października 1798 roku. Nowa diecezja była zależna bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej, a dawny kościół kolegiacki św. Jana Chrzciciela w Warszawie stał się katedrą. Pierwszym biskupem warszawskim został Józef Bończa Miaskowski.
Po jego śmierci w 1804 roku władzę w diecezji sprawował wikariusz kapitulny, ks. prałat Adam Michał Prażmowski (późniejszy biskup płocki), a od 1807 do 1818 roku poprzez swoich wiceadministratorów – arcybiskup gnieźnieński Ignacy Raczyński.
12 marca 1818 roku papież Pius VII bullą Militantis Ecclesiae wyniósł biskupstwo warszawskie do godności archidiecezji, a bullą Ex imposita nobis z 30 czerwca 1819 powiększył przeszło dwukrotnie jej terytorium. Nowym arcybiskupem-metropolitą warszawskim został biskup płocki Franciszek Malczewski. Ponadto Pius VII nadał arcybiskupom warszawskim tytuł prymasa Królestwa Polskiego.
Historia Archiwum
1. Archiwum konsystorskie
Na potrzebę utworzenia archiwum pierwszy zwrócił uwagę arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński (1862-1883). Utworzył on działające w ramach konsystorza generalnego (w 1917 roku przemianowanego na kurię biskupią) stanowisko archiwisty, które pełnił jeden z sekretarzy konsystorza. Pierwszym archiwistą został ks. Franciszek Kołaczewski.
Po likwidacji konsystorza łowickiego w grudniu 1862 roku z inicjatywy arcybiskupa Felińskiego do Warszawy przywiezione zostało tamtejsze archiwum. Była to dokumentacja bardzo cenna – w jej skład wchodziły akta kościołów parafialnych, dekanatów, zgromadzeń zakonnych i instytucji kościelnych. Ponadto, z racji że w Łowiczu znajdowała się rezydencja arcybiskupów gnieźnieńskich, wśród akt znalazły się także dokumenty związane z ich działalnością.
Ks. Franciszek Kołaczewski pełnił swoją funkcję do 1878 roku. Na przestrzeni następnych lat na stanowisku archiwisty zachodziły częste zmiany – w latach 1878-1932 było ich aż dziewiętnastu. Tak częste zmiany negatywnie wpływały na skuteczność pracy archiwistów, którzy dodatkowo łączyli tę funkcje z innymi obowiązkami nałożonymi przez Konsystorz. Przez stosunkowo krótki czas sprawowania pracy w archiwum, archiwariusze nie byli w stanie zapoznać się ze zgromadzoną dokumentacją.
2. Archiwum Archidiecezji Warszawskiej do 1939
Przełomowym dla historii archiwum był rok 1934, gdy archiwistą został mianowany ks. Władysław Kwiatkowski. Był on ostatnim archiwariuszem przed wybuchem II wojny światowej. Jako historyk kościoła był o wiele lepiej przygotowany do opieki nad zasobem archiwalnym. Zajął się całościowym opracowaniem posiadanego zasobu – dzięki tworzonym przez niego inwentarzom zachowały się informacje o części przedwojennego zasobu archiwalnego. Ponadto zreorganizował samo archiwum kurii – podzielił je na Archiwum Akt Dawnych w zasobie którego znajdowała się dokumentacja historyczna i Archiwum Akt Nowych przechowujące dokumentach bieżącą.
Podczas II wojny światowej zasób archiwum, mieszczący się w gmachu Kurii Metropolitarnej przy ul. Miodowej został niemal doszczętnie spalony. Na skutek poniesionych strat wojennych archiwum nie funkcjonowało przez wiele lat.
3. Archiwum Archidiecezji Warszawskiej od 1960
Archiwum zostało reaktywowane w 1960 roku z inicjatywy kardynała Stefana Wyszyńskiego. Nowym archiwariuszem został ks. Witold Malej, jednocześnie pełniący funkcje dyrektora Biblioteki Seminarium Metropolitarnego Warszawskiego. 13 czerwca 1960 r. kardynał Wyszyński zatwierdził nowy statut i regulamin archiwum spisany przez nowego kierownika Archiwum. Na nową siedzibę powstającego Archiwum Akt Dawnych został wyznaczony kapitularz odbudowywanej katedry św. Jana. Z kolei magazyn ówczesnego Archiwum Akt Nowych od 1971 roku znajdował się w podziemiach kościoła Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim.
Zaczątek zbioru Archiwum stanowiły nieliczne zbiory archiwalne wydzielone z biblioteki seminaryjnej oraz resztki dziewiętnastowiecznego zespołu akt Seminarium św. Jana. Ks. Witold Malej zapoczątkował koncentrację akt z terenu archidiecezji.
Ks. Malej pełnił funkcje kierownika Archiwum Archidiecezji Warszawskiej do 1967 roku i swoje obowiązki przekazał ks. Janowi Wysockiemu. W 1968 roku sfinalizowane zostało przeniesienie Archiwum do sal dawnego kapitularza katedry, znajdującego się nad zakrystiami. W tym samym roku zmarł przedwojenny archiwista – ks. Władysław Kwiatkowski. Do archiwum przekazana została jego spuścizna, w której, jak się okazało, znajdowały się archiwalia stanowiące część przedwojennego zasobu. Do Archiwum powróciły niektóre dokumenty dotyczące archidiakonatu warszawskiego, diecezji i archidiecezji warszawskiej, archidiakonatu łowickiego, część spośród akt prymasów oraz przeszło pięćdziesiąt dokumentów pergaminowych.
W latach 1987-1991 kierownikiem Archiwum Archidiecezji Warszawskiej był ks. Andrzej Gałka. Po nim, do 2006 roku funkcję te sprawował ks. Aleksander Seniuk. Od 2001 roku siedziba Archiwum Archidiecezji Warszawskiej znajduje się przy ul Dewajtis 3 na Bielanach.
Obecnym dyrektorem Archiwum (od 2006 roku) jest ks. Piotr Staniewicz.
Bibliografia:
Archiwa Kościoła Katolickiego w Polsce. Informator, oprac. Maria Dębowska, Kielce 2002, s. 101-106.
Dowgiałło K., „Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie – rys historyczny”, w: Wkład archiwistów warszawskich w rozwój archiwistyki polskiej. Zbiór studiów poświęconych warszawskiemu środowisku archiwalnemu, red. Alicja Kulecka, s. 124-139.
Lista archiwariuszy Archidiecezji Warszawskiej:
Ks. Edmund Cieślewski 1858-1860
Ks. Władysław Szabrański 1862
Ks. Franciszek Kołaczewski 1862-1878
Ks. Brodnisław Podolski 1878-1880
Ks. Roman Rembieliński 1881-1884
Ks. Leopold Łyszkowski 1884-1887
Ks. Emil Tymieniecki 1887
Ks. Ludwik Panewczyński 1888
Ks. Emil Tymieniecki 1889
Ks. Antoni Szaniawski 1890-1894
Ks. Józef Podbielski 1894-1895
Ks. Henryk Fijałkowski 1895-1898
Ks. Zygmunt Mścichowski 1898-1899
Ks. Jan Trompeteler 1899-1901
Ks. Tomasz Wieczorek 1901-1904
Ks. Aleksander Sękowski 1904-1908
Ks. Jan Podbielski 1909-1917
Ks. Władysław Korniłowicz 1917-1920
Ks. Ignacy Skorupka 1920
Ks. Aleksander Grabowski 1921-1926
Ks. Wincenty Celiński 1928-1932
Ks. Władysław Kwiatkowski 1934-1939
Ks. Witold Malej 1960-1967
Ks. Jan Wysocki 1968-1987
Ks. Andrzej Gałka 1987-1991
Ks. Aleksander Seniuk 1991-2006
Ks. Piotr Staniewicz 2006 – obecnie.
